Kishin harrue se ishte vonë. Në qiell të mbramjes s’mbette ma as ma i lehti kujtim i tingujve të kumbonve prendimore. Nata me hije të bruzta kish nisun të mbulojë, larg, qytetin pikalasun me drita xhixhilluese e, afër, kodrat e Tepes të heshtuna. Ata ecshin në breg të Drinit, me nji lodhje t’ambël në shpirt e në trup.
Kur, qe, mbas nji shelqje ujit të lumit, në breg t’andejshëm, u kujtuen se kish dalë nji hanë e madhe, e verdhë me do danga të kuqe.
Ai u ndal. Ndieu ajo ndoshta si nji të përqethun tue rrëshqitë nëpër shtat të tij?
Pyeti, plot kujdes:
– Shka ke? Pse u trëmbe?
– S’u tremba, u ndala me shikue hanën…
Ajo soditi rrotllen e zjarrtë viganore, qi mashtronte syt tue u dukë jo ma nalt se tridhetë kutë sipër Vukatanit.
– Hana si gjithmonë…
– Jo, – murmuroi ai me nji za si të tretun, – shif dangat e kuge… S’asht si hana e zakonshme…
Ajo ishte e mëndshme edh’e arsimueme, por plot bestytni si shumica e gravet. U dridh e u shtrëngue ma fort për krah të tij:
– Ugurzezë, thue?
– Kushedi ! Por janë marrina…
Heshtën të dy për do kohë tue ecë mbi ranë të bregut, ku hapat s’bajshin zhurmë. E para e tyne, hana eci me ta, mbasi doli prej gëmbave të shelqes në qiell të hapun tue u ngjitë përherë ma nalt.
Por befas e kaploi vajzën nji frigë e paspjegueshme. Ndoshta friga e asaj heshtjeje tepër të gjatë mbas fjalve të nxehta qi deri atëherë ai i kish folun.
Bani:
– Pse m’ a prishe ket paq nate me friksime kote. Shetitet mirë nën kët hanë të bukur e asht e para herë qi rrijmë bashkë, kaq vonë, jashta qytetit…
Ajo suell ambëlsisht fytyrën prej tij tue ia kërkue syt, por ai kish humbun në nji mendim të vetin, qi s’e lënte me ndjekë fjalët e saja. Vajza u sticue e u ankue:
– A ndëgjove shka të thashë? Ku je me mënd? Pse s’ u vën vesh fjalve qi të tham?
Ai shkundi mendimet e përgjegji:
– Kurrgja: nji kujtim i vjetër…
– Cili? Due m’e dijtë!
– S’ke shka me dijtë… Kur ishëm fmij, pash nji hanë si këtë e tashti m’u kuj tue…
– Ku?
Ai, në vend qi me kallzue, tha:
– Të këthejmë; asht vonë; tash po të bërtasin në shtëpi.
I suellën shpinën hanës edhe ujit të Drinit; u drejtuen nëpër zall kah rruga e Qafë Hardhis qi çon në qytet. Nuk çilën gojë për shum kohë. Ajo digjej në kureshtë me diktue rrymën e mendimeve qi ia barshin larg mënden shokut të saj, por dronte me përsëritë pyetjen. Ishte aq i gatshëm ai ndër përgjegje ironike qi, pa zblue kurrgja të ndiesive të mbrëndshme, mbyllin pa apel bisedën! Pritte me paduresë kallximin e vetvetshëm të tij. Por ai ecte mendueshëm tue heshtë.
Ajo s’u durue gjatë. Sa duelën prej ograjave në rrugë, iu suell:
– Elë? Ku e pe herën tjetër nji hanë ksisoji?
Ai këthei kryet me shikue prap hanën qi tashti ndiqte ecjen e tyne për mbrapa, n’e djathët. Pa ndalue ejcen, tregoi:
– Punë boshe. Nji herë në fmijni udhtova prej Podgoricet në Nikshiq të Malit të Zi. Atëherë udhtohej me omnibus. Në nji ndalje pash nji hanë të kuqe si këtë. Kurrgja tjetër.
Asaj i kërcyen dreqnit, por e ndaloi veten. S’kishte si me qënë aq e thjeshtë ajo ngjarje qi e mbylli papritmas në heshtje atje në breg të Drinit. Shoku ia këputte shkurt, pse s’donte me ia diftue përshtypjet e holla me të cilat sigurisht ajo ngjarje rrinte e rrethueme në kujtim të tij. Ajo e njifte mirfilli zilin e shokut për çdo ndiesi shkaktue nga kujtimet e fëmijnis, të cilat ai i ruente mbrënda vetes si nji visar të paçmueshëm larg kureshtës së kujdohit, edhe të saj. Mbante për veti shijen e përmallëshme qi falin kujtimet e brishta e t’avullshme të kalesës. Fytyrën e vërtetë të shpirtit të vet, atë ma të mirën, ai ia mshifte edhe asaj. Kjo gja, qi ajo qartas kuptonte, e mbushte me pezëm.
Ajo deshironte qi dashunija e tyne të kishte për themel besimin ma të plotë ndër këshille. Asnji skaj i botës së mbrëndshme të tyne s’do t’i mbetej i panjoftun as njanit as tjetrit. Pse mshifej ai mbas asaj heshtjeje? Ajo, me kryeneçsin e dashunoreve, dau me dijtë. Bani, me za fare të qetë:
– Vetëm kaq?
– Kaq.
– Sa vjetsh ishe ti?
– Qe me 1911, prandej un ishëm dhetë vjetsh.
– Si e mban mend me kaq përpikni vjetin?
– Pse shi n’at vjet në Podgoricë ndëgjova krismën e pushkëve ndër male të Hotit, ku luftojshin Malsorët t’onë për liri.
Prap ecën në heshtje. Ajo rishtas pyeti me za t’ulët:
– Pse të bani aq përshtypje ajo hanë e atëhershme?
– S’e dij. Në menden e njomë të fëmis lanë mbresë disa sende qi s’kanë randësi a nemose s’kanë aqë sa me mbetun të pashlyeshme për të tanë jetën. Në paç kujtime fëmijnije, mund të vëj sh roe në to se ma të dashunat e ma të çuditshmet janë shi njato qi, me i kallzue, duken asgja.
Në zanin e tij, ma të nxehtë e ma të gjallë, ajo ndieu ngadhnimin e vet. Kishte zgjue në të nevojën e këshillimit. Priti, pa ia prë fjalën, vazhdimin.
– Ti s’ e njef ambëlsin e dridhun qi më rrëshqet në zëmër kur prirëm plot habi kah stina misterjoze e fëmijnis së kalueme. Ti çmon vetëm kohën e tashme, edhe je e përkulun me të gjitha deshiret të tuja kah koha e ardhëshme…
– …pse koha e tashme edhe ajo e ardhëshmja, për mue, je ti!
– Nejse. Un s’jam ende plak me moshë, por e ndiej veten të plakun në shpirt. Jeta e ime qe aqë e ndryshme, edhe aqë e dendun me ngjarje të pamendueme, sa qi më duket si me pasë në shpinë jo aqë vjet sa vërtë kam, por edhe nji herë aqë. Jam plot kujtime si t’ishëm gjashtëdhetë vjetsh.
Vajza ia priti:
– Kjo prirje e jote shpirtnore me dashunue kalesën në shfagjet e saja.të largta e të zbêta, e m’u ndry mbrënda teje në nji adhurim vetmitar, asht nji verigë qi të pengon në zhdrivillim të cilsive të tuja. Këtë e kam vu roe mirë. E më fal qi po të flas çiltërisht. Kur të ndryhesh tepër shpesh si në nji mareshtë, ndër kujtime të kalesës, don me thanë se nuk beson n’ardhëmeni…
– Nejse – ia këthei shoku, – shkon gjatë me të kundrështue. Këtë s’dija e ke vu roe. Në zgjim të tyne të papritun, shkaktue nga sëndi ma i vogël e i kotë, kujtimet e harrueme të fëmijnis na paraqitën të rrethueme në tisa të lylyvertë andrrue. Shka kishin syt t’onë n’at moshë për me na u dukun bota e ngjyrat e saja ma të gjalla; shum ma të gjalla se sot? Vëndi ku u ndal omnibusi, ishte në breg të Moraçës… Ujnat e këtij lumi të rrëmbyeshëm rridhshin në fund të nji gryke të ngushtë.
Valët e tija të furishme na s’i shifshim sepse, atje në fund të shtratit të tyne, i mbulonte terri, po ndëgjojshim zhaurrimën e poterëshme të tyne. Si tash e mbaj mend. Rreth e rrotull nesh rrijshin pezull shkambije kërcnuese. M’u dukshin ato male si me pasë qënë shtangue dora e Perendis në rrotullim e në rrëxim. Edhe në breg të lumit, në maje të nji curri qi lëshohej pingul në greminë ku shungullojshin valët e tërbueme, mbaj qartas mend se pash nji landë sa gazepi, rritë shtrëmbët, qi kish dukjen e nji vigani të deshpëruem,
n’e matun m’u hjedhë në humnerë për me i ikë mjerimit të vet.
– Romantik! Salvator Rosa!
– Më qesh sa të duesh. Edhe pse s’dij m’e kallxue, e kam gjithënji gjallë në kujtim at mbramje të shqetë në breg të Moraçës.
– Po hana?
– Ishte në qiellin përtej Moraçës, n’e djathët t’asaj lande me trup të shtrëmbët si vigà garravaç. E ngjyeme në nji të kuq të murrmë si m’u pasë çue njatëherë prej nji kënete gjaku. E, në dritë të saj, mbi nji stom bri rrugës s’onë, u ngreh pa pritë pa kujtue nji plakë e dërmueme prej moshe, flokë-shprishun, e thatë në fytyrë e në shtat, malazeze banuese n’at vis. Çoi dorën kah hana e vikati me za të shkyem: “Kuku për Malin e Zi! Kuku për gjithë botën qi ka m’u mbytë në gjak! Pushkët e Malsorve të Hotit kanë me ndezë nji zjarm qi, kuku, vonë e vonë do të shuhet!” Ajo foli e foli gjat, por un s’mbaj mend fjalë tjera.
– Me 1911 thae?
– Po. Sa herë në kohën e luftës i kam mendue ato fjalë të plakës.
– Çudi: paska pasun vërtë ndiesi profetike!
– S’e besoj. Popullsit e atyne krahinave thonë se hana me danga të kuqe bjen luftë. Plaka flitte mbas gojëdhanës. Rasa deshti qi të flitte shi në prakun e ngjarjeve të përgjakshme qi ndoqen at prendverë epopeje arbnore. Lufta e Tarabulluzit, dy luftat ballkanike, lufta botnore…
Mbas nji heshtjeje sa grima ajo pyeti, tue u sjellun mbrapa mendueshëm me shikue rrotllen ari të hanës qi gjithënji kish do shêje të kuqlimta kah fundi:
– Vetëm luftë paralajmon hana e kuqe apo edhe të zeza tjera?
– S’e dij. Mue më përkujtohet figura e asaj plake në breg të Moraçës sa herë qi del kështu.
– A dron? – pyeti prap ajo tue u rrasë për të si me gjetë mproje në krah të tij.
– Atëherë dreshta. Fjalët e parafolses pa dhambë në gojë m’a mbushën shpirtin e njomë me nji efsh të pamasë. Por tash, mjerisht, nuk drue ma.
– Pse thue mjerisht? Ma mirë mos me drashtë.
– Pse tashti shof se kam humbë krejt gjallnin e përshtypjeve. Nji hanë kuqalake pash në fmijni e më ka mbetë e pashlyeme në mbamendje e prap edhe sot m’ep, tue e kujtue, nji të dridhun misterjoz. Tashti shofim shpesh herë ngjarje me shum randësi dhe të nesërmen i harrojmë krejt. Nuk na ngacmon ma kureshta hyjnore e moshës ari para sëndeve të thjeshta por plot msheftësi të botës; tashti s’kemi ma në shpirt tronditje të thella e s’dijmë as me gzue as m’u pikllue, as m’u trëmbë para nji hane gjaku…
Kishin arrijtur te Xhamija e Kuqe. Vajza, tue e ngrehun kryet kah shoku qi ishte ma i gjatë e tue ia afrue buzët te veshi, pëshpëriti me za t’ambël ku tingllonte nji kujdes i mshefun:
– Po me më dashtë mue a din?
Ai i a lëshoi krahun e s’foli ma.
