Kanë kaluar 90 vjet që atëherë, por duket se për ca gjëra, shqiptarëve u ka ndalur koha në vend. Jan dhe Cora Godron, shkrimtarë dhe piktorë britanikë, e morën kryq e tërthor Ballkanin në fillim të shekullit të shkuar. Rruga u qëlloi patjetër edhe në Shqipëri, të cilën do ta përshkonin që nga Tirana, në Elbasan, Korçë, Pogradec…
Veç kënaqësisë për të parë vende të reja, si edhe për të shijuar një kafe me nge në një lokal me diell, çifti ka dashur ta “dokumentojë” udhëtimin e tij, duke mbajtur shënime, madje edhe skica, në çdo vend që shkelnin. Në librin “Dy bredharakë në Shqipëri; Shënime udhëtimi”, shqipëruar nga Edgar Frashëri, Jan dhe Cora Gordon, na sjell portrete malësorësh, fshatarësh, çingijesh, pamje qytetesh, ambiente kafenesh, harqe urash etj. “Vëzhgimet mbi të cilat është mbështetur ky libër janë bërë gjatë verës së vitit 1925; vetë libri është shkruar në dimrin e vitit 1925 deri në verën e 1926-s, por druajmë se mund të botohet përpara vitit 1927.
Gjatë këtij intervali kohe ndryshime të rëndësishme politike që mund të ndodhin, mbase i bëjnë këto shënime të pasakta, që ne për momentin i konsiderojmë të sakta. Megjithatë, kemi përshtypjen se për sa kohë që në pushtet do të jetë kjo qeveri, tabloja në thelb do të mbetet e pandryshuar ose të paktën ashtu siç e sheh udhëtari i huaj këtë vend”, shkruajnë ata. Një përshkrim i shqiptarëve dhe i Shqipërisë në vitet ’20, parë me sytë e dy të huajve.
PJESE NGA LIBRI
Arritëm në Tiranë në fund të një pasditeje të nxehtë. Të udhë- tosh me makinë në rrugët e Shqipërisë nuk ngjason aspak me zbavitjet brinjë-thyese të organizuara në Panairet tona të Lojërave; ndryshimi qëndron se, ndërsa te kjo e fundit paguan vetëm për një minutë frikë, tek e para paguan për një orë torturë. Gjatë rrugës u ndalëm mbi katër herë nga grupe ushtarësh, që kërkonin t’i merrnim pa pagesë, por falë këmbënguljes së shoferit, që i shpjegonte se ne ishim qytetarë të njërit nga kombet më të mëdha në botë, shpëtuam të na hipnin sipër me gjithë pajime.
Po të kishim qenë qytetarë të zakonshëm shqiptarë, sigurisht që do të na kishin marrë frymën duke na hipur sipër. Në atë çast e kuptuam se çfarë vlere kishte shtetësia shqiptare. Nëse me të vërtetë ishte vetëm kjo që ata kishin fituar nga Pavarësia, atëherë në fund të fundit pse Shqipëria kishte hequr kaq shumë për t’u bërë shtet?! Si kryeqytet, Tirana zor se të bënte përshtypje. Në fillim na u duk si një pjesë pazari e një qyteti lindor, por që kishte humbur qytetin.
Radhë pa fund shtëpish të varfra, të zgavruara nga dyqane e të nxehta nga vapa lodhëse e një fundpasditeje pa gjallëri. Në qytet nuk kishte më shumë se tri hotele dhe për ankthin tonë doli se ato ishin plot. Sjellja e një hotelxhiu që të thotë se nuk ka vende, rrallëherë mund të pranohet nga udhëtari i zhgënjyer, paçka se përpiqet të mbulojë gënjeshtrën e tij me pamjen e një kënaqësie fund e krye servile.
“Pse hotelet janë kudo plot?”, pyetëm ne. “Parlamenti është në seancë. Deputetët po flenë dy veta në një shtrat”. “Fordi” ynë e kishte mbyllur llogarinë e vet për shilingën që paguam, sepse gjuetia e hoteleve nëpër Tiranë nuk kishte hyrë në pazarin e parë. Megjithatë, pronari i hotelit “Grand” na lejoi që të linim atje bagazhet, dhe ne të mund të vazhdonim në këmbë të kërkonim këshillat e kolonelit anglez të Xhandarmërisë shqiptare për udhëtimin tonë më tej. Ndërkohë një djalosh i dobët, gjysmë i uritur, çehre ezmer, afërsisht si jevgjit, i veshur me lecka, na u paraqit se ishte guida jonë, dhe ne menjëherë u lëshuam pas tij jashtë në rrugë, mbushur me shpresa të mëdha për atë që na priste.
Rrethinat e Tiranës u bënë shumë të nxehta, më të zymta dhe të shkreta. Shtëpitë e varfra u shndërruan në kasolle dhe plevica prej tullash balte kafe të errët, të papjekura, që gati mund të shkriheshin nën furinë e rrebesheve vjeshtore. Ne u futëm në një rrugicë të ngushtë të kufizuar nga mure balte të rrënuara nga moti, që ndryshonin aty-këtu nga porta të mëdha të deformuara, por të mbyllura fort.
Dukej sikur gjithë vapa mbytëse e ditës të ishte përqendruar në këtë rrugicë. Në njërën prej tyre, që dukej se ishte ndërtuar tani së fundmi, guida jonë tip jevgjiti ndaloi dhe trokiti. Mbas njëfarë kohe, një rus nxori kokën dhe pyeti se çfarë pune kishim. E pra, u gjendëm duke pirë çaj freskues me limon, me zonjën e kolonelit… Megjithëse ne hymë duke u vetëprezantuar, ajo na ofroi një mirëseardhje të shpejtë e të përzemërt, duke kërkuar falje që nuk kishte mundësi të na ofronte strehë qëndrimi në shtëpinë e saj.
“Megjithatë, shtoi, mbas çajit do t’ju përcjell me oficerin e rojës së kolonelit. Është një djalosh nga malësia, të cilit do t’i japim porosi të rrepta që t’ju gjejë një vend fjetje diku dhe që ai me siguri do ta bëjë edhe sikur t’i duhet të zhdëpë në dru hotelxhiun, për të çuar porosinë në vend”. Reflektuam edhe një herë se çfarë avantazhet kishe të mos ishe shqiptar. Mbrëmja ishte freskuar kur zonja e kolonelit thirri shërbëtoren austriake dhe kërkoi të vinte oficeri shqiptar i rojës…
Në fund të fundit, Tirana na pëlqeu në mënyrën e saj. Nga pikëpamja jonë ishte një qytet i shkëlqyer. Në thelb ne jemi udhëtarë dembelë. Jepnani një klimë të ngrohtë, një karrige për t’u ulur jashtë një kafeneje, ndoshta jo shumë të respektueshme, një pije freskuese dhe duhan, dhe do të rrimë ulur për orë dhe orë duke soditur me kënaqësi.
Ne lejojmë jetën të vijë ajo te ne dhe kështu ajo na qaset ëmbëlsisht në mënyrë sa më natyrale. Në Tiranë nuk kishte asnjë monument të vetëm për të parë, përveç dy xhamive të lyera këndshëm, të cilat për fatin e tyre ishin aq afër, sa ne i soditëm plotësisht nga tryeza e kafenesë ku ishim ulur. Por, sigurisht që kishte një Bibliotekë, të cilën një deputet na nxiti ta vizitonim. Megjithatë, këtë ne nuk e bëmë sepse edhe po ta kishim vizituar, nuk do të na shërbente për ndonjë gjë, sepse siç mësuam më vonë, kujdestari i saj nuk dinte as shkrim e as këndim, kështu që thesaret e ruajtura atje, në qoftë se kishte, do të ishin të pakuptueshme për kuriozitetin tonë, nëse do të na jepeshin.
Bibliotekari i vërtetë në atë kohë ndodhej larg në një udhëtim të gjatë. Sa për argëtimin tonë të mbrëmjes, ishin dy kafenetë ku orkestrat e jevgjitëve luanin muzikë të çuditshme dhe ngjethëse dhe ku vajza jevgjite kërcenin vallet më banale dhe aspak frymë- zuese që ne na ka takuar të shohim. Ajo që na magjepsi tek ato ishin brekushet e tyre që mund të quheshin fare mirë “balona monstruoze të pambukta me ngjyra shegësh të kuqe dhe kumbullash të zeza”.
Bukuroshët e rinj shqiptarë flirtonin me jevgjitkat dhe përpiqeshin t’u hiqnin shamitë nga koka: ndërsa të ulur te këmbët e violinistit, klarinetistit dhe tamburxhiut, plakat e fishkura u binin dajreve dhe lëshonin klithma therëse në atmosferën e melodive interesante të prodhuara nga veglat me tela. Kafenë e mëngjesit me qumësht e pimë te kafeneja më e rëndë- sishme nga ku vështruam deputetët me feste të zeza dhe parazitët nga pas, puthadorët dhe mbështetësit e të parëve.
Këtu biseda ishte gjithmonë serioze. Ju mund të mendoni se fatet e kombit vendoseshin këtu; por në të vërtetë nuk ndodhte kështu. Me gjithë Parlamentin e vet, Shqipëria ishte një autokraci, bile një tirani, duke përdorur kuptimin grek të fjalës dhe sa i takon asaj se çfarë bën një deputet, ai punon fort që të sajojë vende pune në shërbimin civil, në Polici dhe në Ushtri. Ne nuk kishim ndërmend të qëndronim në Tiranë.
Nuk ishim ambasadorë, konsuj, naftëkërkues, koncesionistë duhani, shitës makinash “Ford”, as dhe mësues misionarë. Ne nuk ishim të dënuar të qëndronim në ultësirën e festës, mes shëllirës dhe malaries. Ne mbanim flamurin tonë me një devizë të çuditshme- “gjithmonë më lart”. Në fillim drejt maleve të Jugut, pastaj në drejtim të malësive veriore; gjithmonë në kërkim të së thjeshtës dhe fisnikes, nëse do të gjenim, të armatosur me fjalën e mirë për ndershmërinë, me një buzëqeshje ndaj mospajtimit dhe me një thupër për pompozitetin. Kjo është motoja jonë.
Në Elbasan gjen shumë pak Europë. Pazari ka një pamje shumëngjyrëshe dhe një lloj hareje karakteristike të Lindjes; kafazët e vegjël janë njëkohësisht edhe dyqane, edhe punishte, të zbukuruara me llojshmërinë e mallrave midis të cilave vetë pronari me zor rrotullohet, tamam si një “Jack in the box”. Nëpër rrugë, pas gomarëve ngarkuar me prodhime, shikon fshatarë të veshur me kostume bardhezi, me shami brilante, hedhur sipër një xhakete leshi të zezë, në shenjë zie për heroin Skënderbeg; ndërsa të kamurit shëtisnin me një feste shqiptare të zezë në kokë, me strehë të prerë, e cila mesa duket është prej një cohe të butë.
Gjithë kjo shfaqje shoqërohet nga tingujt e vazhdueshëm të trokëllimave të mashave të kafexhinjve që lajmërojnë ardhjen e tyre, si dhe nga zëri i lodhur deri në klithmë i shitësit të akullores që thërret: “E ftohtë, e ftohtë si dëborë. Kush do një të ftohtë?”. Në kontrast me pazarin, mbasi kalon portën e vjetër, gjendesh në rrethinat e qytetit, ku pamja kufizohet nga mure rrethuese aspak ftues dhe kalldrëmi shpejt ia lë vendin tokës së pluhurosur dhe ku rrallë has ndonjë kalimtar, i cili të sheh me njëfarë kurioziteti të fshehtë dhe dyshues.
Vështirësia jonë e parë në këtë vend ishte gjuha, dhe në të vërtetë jo gjuha shqipe, por gërmadhat e shumëllojshme të gjuhëve që valët e ndryshme të luftërave europiane kanë lënë pas vetes. Që një i huaj të mos kuptojë qoftë edhe një fjalë të vetme shqip, për vendësin është një konkluzion i ditur prej kohësh. Por, ne kishim mësuar gjuhën me një student Juridiku në Paris, gjashtë javë përpara se të udhëtonim për në Shqipëri.
Është e vërtetë se kishim mësuar dialektin toskë të Jugut dhe në Elbasan, duke qenë se ndodhet mbi vetë lumin Shkumbin që njëkohësisht është edhe vija ndarëse e gegërisë në Veri me toskërinë në Jug, gjuha anon më shumë nga varianti gegë sesa toskë. Megjithatë, pavarësisht nga kjo, me pak dashamirësi, banorët e Elbasanit mund të na ndihmonin ne goxha duke pranuar shqipen tonë, edhe pse mund të mos i kuptonin vështirësitë tona për të folur.
Unë them ne, por në fakt është Xhoi ajo që bën angarinë në familjen tonë. Është ajo që bëri fjalorin tonë bashkëbisedues, është ajo që u robtua me njëmbëdhjetë llojet e foljeve të rregullta, të foljeve të panumërta të parregullta dhe të një gramatike akoma më të parregullt. Unë erdha i përgatitur të “haja” në kurriz të aftësive të saj, të thithja gjuhën nga reklamat e gazetave ose tabelave të dyqaneve. Por këtu gazetat ishin ca fletushka paçavure me pak reklama dhe dyqanet nuk kishin tabela, kurse njerëzit refuzonin të përdornin gjuhën e vet me ne.
Mbi ne lëshonin fjali ku përziheshin pa lidhje fjalë nga gjermanishtja, bullgarishtja, italishtja, serbishtja, greqishtja, rumanishtja, gjuha amerikane dhe bile turqishtja, nganjëherë me disa gjuhë të përziera në një fjali. Njerëzit që dinin një ose dy fjalë në gjuhë të huaj, e përsëritnin atë me këmbëngulje duke i kaluar kufijtë e arsyes, kurse ata që ishin të paditur, nxitonin të kërkonin ndihmë te ndonjë poliglot i pakuptueshëm, ndërkohë që po të flisnin në gjuhën e vet, me pak mundim, mund të merreshim vesh shumë kollaj.
ELBASAN
Gratë e malësisë ishin aq të rreckosura, sa nuk mund të imagjinohet, por si ato kristiane dhe ato myslimane nuk mbanin vello mbi kokë, ndërsa vishnin xhaketa të lirshme lëkure deleje ose të zeza, kilota të gjera pambuku, çorape të trasha dhe sandale të lidhura me rripa lëkure deri poshtë gjurit. Shumë të pista, ato mbanin erë primitive si qenie të nxjerra nga strehët shpellare më shumë se sa të qenët banorë brenda Europës së civilizuar.
Në kontrast me gratë malësore, gratë myslimane të fushës ishin të veshura më pastër, me rroba të errëta, të gjata deri në fund të këmbëve, por këmbëzbathur dhe të mbuluar krejt kokën me cohë të butë të qëndisur me mjeshtëri. Gratë e varfra të qytetit visheshin me çitjane të zbukuruara me lloj-lloj dizajnosh florele të çuditshme dhe kostumi i tyre femëror përbënte llojin më piktoresk dhe praktik ndonjëherë të sajuar.
Mbasdite zbritëm poshtë në breg të Shkumbinit dhe të ulur pranë urës së vjetër të mrekullueshme, që mbështetej mbi ca këmbë stil gotik, sikur t’i ishin hequr ndonjë kishe, vështronin vargun e gjatë dramatik të fshatarëve që ktheheshin në shtëpi ku në horizont përvijoheshin burrat mbi kuaj dhe gratë që zvarriteshin me durim pas tyre.
Herë pas here, ndonjë burrë këndonte ndonjë këngë po aq të egër sa edhe vetë pamja e një perëndimi, i cili mbulonte gjithçka me një tis shkëlqimi ngjyrë të kuqe të thellë, ku qeleshet e burrave dhe qëndismat ose mësallat e kuqe të grave feksnin kthjellësisht dhe egërsisht sa kënga vetë. Megjithatë, pavarësisht nga gjithë kjo rreckosje dhe egërsi e dukshme anembanë, pamja shpesh nuk tregonte të vërtetën.
POGRADEC
Optimizmi i tyre ishte për t’u admiruar. Brenda tri ditësh, në secilën bisedë ose intervistë që patëm me këdo, na thoshin në konfidencë se Shqipëria ishte një vend i mjerë që kishte kryesisht banorë të neveritshëm. Secili përpiqej të linte të kuptohej se ai vetë kishte një shpirt mbi nivelin e bashkatdhetarëve të tij dhe se ne, si ardhacakë të një sfere më të lartë, nuk duhet ta gjykonim atë nga vogëlsirat përreth.
“Ja edhe unë”, dukej sikur theksohej, “jemi vëllezër të ndriçimit të mendjes… të gjithë të tjerët janë të varfër dhe llum”. Dhe muskuli ngërdheshës që në Pogradec ishte zhvilluar në mënyrë të shkëlqyeshme te të paktën tre të katërtat e meshkujve do të shfaqte neverinë e folësit për vendin e vet. Ky lloj vetëzhvleftësimi pothuajse i pandryshueshëm u bë gati universal, saqë na bëri të ndryshojmë edhe mënyrën e bisedave me shqiptarë të porsanjohur, duke filluar me: “Po, ne e dimë se ju doni të na thoni që Shqipëria është një vend i neveritshëm, i dorës së dytë dhe i keqqeverisur, plot me njerëz të pashkolluar, egoistë dhe të përbuzshëm, përveç jush.
E kemi dëgjuar disa herë deri tani. Ne e dimë se çdo përpjekje e jona t’ju bëjnë ju që të besoni se ky nuk është opinioni ynë, nuk do të bëjë gjë tjetër veçse do t’ju bindë ju se ne jemi gënjeshtarë të edukuar. Ju nuk do të kuptonit që nga koka gjer te këmbët virtytet që ne perceptojmë te karakteri shqiptar, prandaj është e kotë të harxhosh frymë për këtë. Dhe tani, ju lutem, imagjinoni që kemi kondensuar orën e parë të bisedës sonë në këtë minutë kohë, prandaj, i largohemi kësaj teme.
