Nga Pjetër Logoreci
Plot 130 vjet më parë lindi në Shkodër mjeshtri i pikturës e atdhetari i rrallë, Profesor Simon Rrota. Për qytetin e Shkodrës, veprat e tij, së bashku me ato të piktorëve të tjerë si: Kolë Idromeno, Ndoc Martinit… etj., u bënë shumë të njohura e të admirueshme.
Në Galerinë e Artit në Shkodër, mes pikturave të klasikëve të pikturës shqiptare e shkodrane, paraqiten edhe kuadrot e Simon Rrotës, të cilat dallohen nga mënyra me të cilën ai personalizon karakteret e portreteve (p.sh. dy figurat e prindërve), si dhe mjeshtria tij e veçantë e përdorimit të ngjyrave që në njëfarë mënyre përfaqëson karakterin e tij të qetë, por të fortë.
Me anë të këtij shkrimi dëshiroj të kujtoj artistin e madh, në shenjë mirënjohje për çka ai i trashëgoi brezave nëpërmes artit të tij, pikturës.
Po vendos këtu mbresat që ai ka fiksuar në ditarin e tij, përjetimet e para të jetës së tij, përshtypjet mbi ambientin oriental e të mbrapambetur të kohës kur u rrit, si dhe kontaktin e parë me kulturën perëndimore nëpërmes Etërve Françeskanë e sidomos prej poetit Atë Gjergj Fishta e artistit shumëdimensional Kolë Idromeno.
Kujtimet e fëminisë
Nga ditari i Simon Rrotës
Atë vjetë qi linda unë, bash nder ato ditë të vjeshtës, pati vershue lumi Kir me furi (lum ky qi buron në fshatin Kir të Dugagjinit, zbret në Shkodër, kalon kah Ura e Mesit, në Bardhaj, kalon mbrapa vorreve katolike, ecë drejt deri nën Urën e Kirit e mandej derdhet në Lumin Drin), kështu me diftonte nana.
Familja banonte në rrugën Luigj Gurakuqi, në shtëpi të Gjush Cecës (karshi shtëpisë Muze Luigj Gurakuqi); prandej edhe lindja eme aty ndodhi me 23 tetuer 1887, në Shkodër.
Kur mbusha katër vjetat, prindja më dërguen në shkollë bashkë me vëllaun tem Ndocin (ma vonë Patër Justin Rrota), te Tina e Nikë Gjergjit, dera e parë në të majtë në rrugicën Vjerdhej.
Kjo shkollë, qysh atëherë, ishte në gjendje primitive, me pak banka e shumica e fëmijve uleshin per tokë; e me kujtohet mirë se nana na rrihte shumë pse ndyjshim branavekët (veshje kombtare në vend të pantallonave, por ishin shumë të gjana e nji copet, mashkujt-fëmi e burra i kishin të shkurta 2-3 gisht nën gju, ndërsa femnat – gra e vajza – i kishin të gjata deri në fund të kambëve), me dhe.
Dita, ma të shumtën, na kalonte tue luejtë me selter (njifarë soj abetarit ose fletore) në dorë, mbasi gërmat e alfabetit nuk i njifshim aspak; nganjiherë, kur iu tekte Tinës, na mësonte ndonji germë.
Tue kenë se ishim të vegjël, edhe vajzat e mëdha rrijshin me ne, dhe qindisnin me gjergjef (dy rrathë druni veç e veç, me diametër rreth 25-30 cm, vegël kjo qi nevojitet për qindisje), bajshin çarape, etj. Por dobi mësimit, në këtë shkollë, nuk kishte veç lojë, uratë (lutje) e pak mësim feje. Po në këtë rrugë ishte edhe nji shkollë tjetër; ajo e Kushë Mices, vetëm për vajza sa për punë dore.
Prindët e shifshin se na nuk kishim kurrfarë dobije prej asaj shkolle, e , sidomos unë, qi ma të shumtën e kohës nuk shkojshe aspak në shkollë, por shkojshe te nana daje e eme (nana e nanës teme, pra gjyshja nga nana) qi e kishte shtëpinë përballë derës së shkollës; ajo më donte shumë kështu më pëlqente me ndejë aty te ajo.
Prandej, nji ditë nana i tha nji shoqes vet: m´i dërgo femitë në Shkollën Françeskane, dhe kështu u ba. Kjo shkollë na pelqeu shumë, pse ishte e rregullt e me banka, e tjetër prej asaj të parës, prandej u vumë me dishirë me msue e me ndigjue mësuesin tonë i cili edhe ai si na, ishte i veshun me branavekë e quhej Çin Gurakuqi.
Çudija ma e madhe për mue ishte kjo; aty mësimet u bajshin italisht, pse ashtu ishte programi e se, në atë kohë, ishte gjuha zyrtare qi njifte populli. Prandej, edhe na filluem me zanë këtë gjuhë simbas seltereve (abetareve) qi na nepshin.
Mësues tjerë qi ishin ndër klasë ma të nalta, ishin edhe Çin Llupi, Fra Evarizio, Patër Vitalioni, Patër Leoni, Patër Luka, Patër Guido, Patër Sebastiani, këta të gjithë italianë, ashtu edhe Andrea Scanetti, i cili u ba vendas dhe zotnonte mirë gjuhën tonë, dhe Mark Capaliku, shqyptar, qi ma vonë u ba frat misionar.
Ma vonë erdhën edhe dy mësuesa tjerë prej Zarës, të cilët flitshin shqyp, por qi na nuk i kuptojshim (arbresh), por mësimet i bajshin italisht. Këta qëndruen shumë kohë në Shkodër me familjet e tyne e quheshin: Nicola Marushiç dhe Marku, qi ishte i vëllaj i tij; ata kjenë shumë të mirë në dhanjen e mësimit veçanërisht Nicola, ma i madhi, qi na mësonte mue dhe shokët e mij, qi të gjithë kanë dekë; Zef Haxhija, Gaspër Daragjati, Marjan Prela (ma vonë frat) Marin Sirdani (ma vonë frat) ndërsa vëllau jem Ndoci (ma vonë Pater Justini), asht gjallë.
Si lokal, Shkolla e Frentënve Françeskanë ishte ku asht sot, por jo ashtu, mbasi përpara ajo ishte nji banesë private, e ma vonë kjo u përdor si shkollë e në vjetin 1899 u shtuen disa oda (dhoma) tjera e u ba krejt e re; ndërsa saloni i teatrit, kje ndërtue pak vjet ma parë se ndertesa e shkollës.
Më vjen në mend se ky salon u ndertue në oborrin e shkollës, në krahun e djathtë mbi do jerevi (fjalë turkisht, ndërtesë e ulët me mure të lehta për t’u përdorë si depo) pronë private e Shan Cungelit, i cili punonte ndër freten.
Gjatë ndërtimit, fretnit vuejten shumë për shkak të qeverisë turke, e ngacmueme prej këtyne të vendit (myslimanve) qi nuk dojshin ndertesa, e, teatri, pa lejen e Stamollës (kryeqyteti i Perandorisë Otomane), nuk mund t´u ndertonte.
Prandej puntorët u veshnin me zhguna (veshja e fretënve) si fretnit, për mos me ra në sy të qeverisë turke. Ashtu ishin kohnat atëherë e u jetonte me krye në gërshanë. Njata fretën françeskanë, qi sot masa e re e hjedh poshtë edukaten e tyne, e qesin poshtë vuejtjet e sakrificat qi ata banë për të mirën e popullit qi, jo vetëm më mësuen fenë, por edhe kulturën, muzikën, pikturën, letërsinë etj., në ato kohë të rrezikshme nën absolutizmin e Sulltan Hamidit, i ranë murit me krye (rrezikuen jetën e tyne) për me kulturue popullin tonë, pa qëllim propagandet.
Po të ishte ndryshe, pse atëherë nuk hapen shkolla o teatro civilët e privatët e atëhershëm, por pritshin qi këto gjana t’i bante kleri me përgjegjësinë e vet e, ndoshta, dikush u gëzonte kur fratin o jezuitin e futshin në burg. Çdo kohë ka edhe njerëzit e vet qi dishmojnë të kaluemen e atë çka panë e vërtetuen me sy të vet.
Mësimet në Shkollën Françeskane ishin mjaft të rregullta, edhe baza materiale nuk mungonte kurrë, pse Austria plotësonte të gjitha nevojat e shkollës me: tekste të ndryshme, fletore etj., qi u a nepshin tanë nxanësve sa herë kishin nevojë, e , në fund të vjetit na falshin të gjithë librat, për me na dhanë tjerë për vjetin e ri shkolluer. Kjo shkollë ishte mjaft e ndjekun prej nxanësve, numri i të cilëve i kalonte 400 fëmi, të përziem bashkë, pasanikë e të vorfën, tue mos pasë asnji dallim as në mësime as në lojë. Sikur thashë ma nalt, të gjithë mësimet u nepshin italisht, përvec katekizmit, mbasi ishte landë fetare, e atë e bajshim në shqyp prej ndonji frati italian qi zotnonte mirë gjuhën tonë.
Prandej mos t’i bajë përshtypje ndokuj kjo gja se ashtu ishte koha atëherë. Kaq asht e vërtetë qi, kur ndijshim ndonji frat tue fole shqyp, i thojshim shoqi-shoqit: edhe ky flitka si na, por nuk thojshim kurrë shqyp, pse gjuhën tonë, si fëmijë qi ishim, nuk dijshim me e dallue çka ishte, mbasi fjalën shqyp e Shqypni, nuk e ndijshim kurrë prej të tjerëve, me pak fjalë, na nuk ishim edukue prej të huejve, me ndjesi kombëtare, derisa erdhën fretnit shqyptar si: Patër Gjergj Fishta, Patër Pashko Bardhi, Patër Severin Lushaj etj. Njatë herë kuptuem se ishim edhe na shqyptarë të vegjël. Patër Gjergji nuk vonoi me shkrue vjersha e kangë shqype me ndiesina patriotike tue përshkrue Skanderbegun e luftat e tij, e kështu filluem me marrë vesht se Turqit ishin anmiqtë tonë.
Si e kujton mjeshtri Simon Rrota Pazarin e vjetër të Shkodrës e Begjistenin?
Sistemi (ndarja) e rrugëve të pazarit të atëhershëm, ishte në këtë mënyrë:
…rruga fillonte në krye të pazarit, me zanatlijtë përkatës, e të parët ishin ARKAXHITË. Këta bajshin arka nusesh (në vend të bauleve), me ngjyra simbas modelit të arkave qi vijshin prej Venedikut.
Përveç arkave, bajshin ferraca, cakorka (vegël druni qi u rrotullonte, u sillte) qi përdorshin gratë për me mbështjellë fijet e mëndashit, të pambukut etj. Mbas këtyne DYFEKXHITE, qi riparojshin armë të ndryshme, e ndërmjet tyne, kishte edhe dugajë tjera të ndryshme.
Me tutje vijshin TEQELITE, qi shitshin pemë (fruta). Këta u dallojshin prej të tjerëve për mënyrën e paraqitjes bukur e me sistem të produkteve, e simbas stinës, u gjente çdo pemë në teqe (zona ku ishin vendosë pemëshitësit, ishte afër nji Teqje Bektashijsh, prandaj u thirrshin teqeli).
Vetë rasa i tërhiqte njerëzit kur kthejshin në qytet e nuk rrinte kush pa ble pemë për familje e veçanërisht për fëmij. Në vazhdim ishte VENDI I DRITHNAVE, vendi i elbnave (bereqetit – drithnave) si: drithë, grunë, elb, tërshanë, etj.
Shitja u bante me masat e peshimit qi u përdorshin atëherë: korriqe, babune, koshiq (të trija këto ishin enë druni të rrumbullakta me madhsi simbas llojit) gjithashtu edhe me barrë (thes – deng qi peshonte 100 okë). Këtu populli blente bereçetin (kokërr, ta pabluem), për vedi, ashtu edhe simitçitë (fjalë turke – furrtar) si të qytetit ashtu edhe të pazarit, blejshin me shumicë për nevojat e tyne.
Por ma e shumta e familjeve e gatujshin bukën në furrat e shtëpisë, pse e kishin për marrë (turp) me ble bukën te furrtarët. Mbasi të kalojshe elbnat, ma nalt ishin DJATHNAT E MIELLNAT. Aty ishte nji shesh i vogël e nën hijen e nji mandi të madh rrijshin hamallicat (gra qi jetojshin tue bajtë me pare, gjana të ndryshme, prej pazarit në qytet).
Njikohësisht në këtë vend shitesh mielli i grunit, kollomoqit (mistrit). Ma nalt u bante tregu i djathit, tlynit (gjalpit), vojit të ullinit, voeve (vezëve), pulave etj., gjanave ushqimore.
Në anën e djathtë, ishte SOKAKU I TALLAGANXHIVE, qi punojshin tallagana (veshje e trashë punue me lesh dhije, pa mangë, qi përdorej në dimen si pallto), shajak për tirqe (formë pantallonash të trasha, të bardha, të punueme me lesh delje, për dimen), gjurdija (nji farë jeleku – zhile, ngjyrë e zezë, e trashë, punue me lesh delje, pëlhure shumë e dendun e rrastë për dimen) të gjithë këto artikuj ma të shumtën për malsorë e katundarë. Por bajshin edhe punë speciale për myslimanët e Shkodrës, pse tirqit ata i dojshin të përshtatshëm mbas dishirit të tyne.
Tue vazhdue gjatë rrugës të tallaganxhive, fillonte, pak ma nalt, SQELJA E PESHKUT, ku shitej peshk gjithëfarë sojit me shumicë e pakicë. Këtë gja e kishin zanatë Shirokasit (banorët e katundit Shirokë, në breg të Liqenit të Shkodres, 5-6 km larg qytetit) qi e zejshin peshkun në liqen, me sasi të madhe, mbasi aso kohë, liqeni ishte krejt i joni, prandej kishim rasë të mirë me gjujtë peshk.
Tue u kthye prej sqelës, vijshin ZAGANJORËT, (banorë të katundit Zogaj, përtej Shiroket, po buzë liqenit) qi tregtojshin voj e lëkura të ndryshme e përvec këtyne bajshin edhe këpucë të lehta të shkurta (pa qafë) bojë të zezë, qi aso kohe populli i përdorte shumë pse ishin të buta e të lehta, të vlefshme nëpër shtëpi.
Po aty, jo fort larg, ishte nji GJELLTORE (restorant) ku pasanikët edhe tjerë, dërgojshin shegertat me marrë gjellë për misditë. Por kishte edhe asish qi shkojshin aty me hangër, por ma të shumtit, ishin të huej. Për ato kohna, u paraqiste mirë, i pajisun me gjanat e nevojshme e me tavolina, baras si restorantet e sotëm; i zoti i këtij, ishte nji ortodoks qi i thojshin emnit Pllazho.
Përballë tij ishte HANI I ALI TIRANES, ku gjejshin strehë të gjithë ata qi vijshin nga Shqypnija e mesme dhe e jugut. Më shumë vijshin prej Krujet e Tiranet, qi bijshin me shitë voj, lëkura etj. Fytyrat e disa prej tyne më bijnë në mend, ndër ta ishin Ymer Qosja, Guti, Hoc Muharremi etj. Këta tregtarë, mbasi shitshin mallin e vet, kur kthejshin në shtëpitë e tyne, blejshin beze, pambuk etj.
Tue u kthye prej zaganjorëve, vinte ndërtesa e madhe e BEGJISTENIT e ndërtueme prej Vezirit të Shkodrës (autoritet i naltë Turk). Thonë se pati thirrë pasanikët ma të mdhaj të pazarit qi u merrshin me tregti, tue i thanë se: me atë ndërtesë, ai siguronte mallin e tyne tue vue katër pazvan (roje të armatosuna) natën në rasë rrezik zjarri si edhe kundër hajnave.
Ndërtesa kishte katër dyer të mëdha e të forta e të veshuna me pafta hekuri. Aty mbrendë ishte edhe KAFEXHIJA qi i shërbente vetëm atyne qi ishin në Begjisten dhe nuk kishte të drejtë me çue kafe jashtë kësaj ndërtese ashtu sikurse edhe të tjerët (të jashtmit) nuk mujshin me çue kafe aty mbrendë, përveç tamlit (qumësht), në verë. Kështu ishte ligji (rregulli) caktue atëherë.
Kjo ndërtesë, ndër ato kohna, ishte vendi ma i pasun i pazarit; kush kalonte aty pari mbeste i mahnitun prej përshtypjeve të madhe qi i bante kjo ndertesë dhe fytyrat e ndryshme të tregtarëve. Sot Begjisteni, asht shkatrrue krejt e lanë mbas dore, ndërsa do të kishte kenë i vetmi monument kombëtar në Pazar të Shkodrës.
Tue dalë prej kësaj ndërtese, u hynte ne SOKAKUN E HAMZ AGËS, sokak ky mjaft i mbushun me dugajë tregtarësh mjaft të përmendun qi u merrshin me tregti të ndryshme e mbasi i kam njoftë të gjithë, po me kande (pëlqen) me i permendë.
Tue fillue nga qoshja: Mustafe Sadiku, Engjëll Çoba, Sali Sahatcija, Alush Spahija, Beqo Bekteshi, Gjon Ashiku, Nikolla Berovic, Lazer Kraja, Kolë Vogli, Kolë Zadrima, Alush Mati. Në anë të sokakut, fillonte Ndreke Kaculini, Dan Berberi, Januz Rrepishti, Sule Fani, Kolë Saraci, Halil Reci, Lan Mustafa, Pjeter Leka etj. Mbasi kalonte ky sokak, vinte KULLUKHANJA, (ndërtesë e vogël ku rrijshin rojet e armatosuna, me ndrresa për natën e për ditën) si dhe RRUGA E KASAPVE, qi ishte mjaft e gjatë.
Në gjysë të saj, ishin KRYPNAT, ku magazet, ishin të mbushuna me krypë të bardhë e të zezë qi ia shitshin tregtarve të vegjël. Aty ishin edhe TERZITE (rrobaqepsat) qi punojshin kostume kombtare për myslimanët, si: xhamadana (afërsisht si xhaketë por pa sumblla-pulla), jelekë (si formë zhile), xhybe (në formë pallto, jo fort e trashë, pa mangë e gjatë deri nder gjuj) etj.
Në vazhdim ishin edhe MAGAZET E MËDHA, pjesa aristokrate e pazarit (pasanikët), në të cilat u bante tregti me shumicë: me qinda denga përnjiherësh. Këto magaze, ishin të mbushuna me mallna jo vetëm poshtë, por edhe nalt. Qe disa emna të këtyne tregetarve; Parrucajt (katolik), Kolë Suma, Gjokë Naraci, Palokë Darragjati, Loro Zef Shiroka, Ndrekë Shiroka, etj.
Ky i fundit, aso kohe, ishte i vetmi qi shiste PAFTEN (pelhurë) speciale për branavekët (fjalë qi rrjedhë prej italishtes: branghe venete), ngjyrë vjola të mbylltë dhe të zezë qi perdorshin gratë katolike e, përvec këtij askush tjetër nuk mund ta shiste.
Nji karakteristike tjetër e pazarit ishte edhe TRUMA ( pompë uji, me bisht e santuf me shollë – lekurë të trashë, qi manovrohej me dorë) e kujxhive (argjendar, fjalë turke), jo pse kishte formë ndryshe prej të tjerave, por vetëm për ujin e mirë qi kishte, në mbarë pazarin.
Aq i kishte dalë nami (fama) sa edhe prej sokaqeve ma të largëta të pazarit, vijshin shegertët (djelm të ri shërbyesa të tregtarve e dugajxhive qi i përdorshin për çdo lloj pune), me marrë ujë për zotnitë e tyne, pse uji i trumave tjera a i pusave, nuk ishte aq i mirë.
E kështu, Ditari i piktorit Simon Rrota vazhdon ma ndej me përshkrimin e zakoneve, festave, dasmave, vdekjeve, …etj, …të cilat do të vijnë rasti qi të ja paraqes lexuesit nji herë tjetër…
Wien, më 23.10.2017
